2024 ავტორი: Jasmine Walkman | [email protected]. ბოლოს შეცვლილი: 2023-12-16 08:33
თელა / Ulmus / არის თელაების ოჯახის / Ulmaceae / ანგიოსპერმენტების გვარი. იგი მოიცავს 30 – დან 40 – მდე სახეობის ხეებს, რომლებიც გავრცელებულია ველურად ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ციმბირიდან ინდონეზიამდე და მექსიკიდან იაპონიამდე. სხვადასხვა სახეობის გარჩევა ძნელია მათი მარტივი ჰიბრიდიზაციისა და ადგილობრივი ვარიაციების დიდი რაოდენობით არსებობის გამო.
ყველაზე გამოხატული სამკურნალო მოქმედებაა წითელი თელა / ულმუს რუბრა. / იგი წარმოიშობა ჩრდილოეთ ამერიკის აღმოსავლეთი ნაწილებიდან და ფოთლოვანი ხეა, რომლის სიმაღლე 20 მეტრს აღწევს, ფუძესთან 50 სმ სიგრძის წრეა. ხის გული მოწითალო-მოყავისფროა, აქედან მოდის ხის სახელწოდებაც. ფოთლების სიგრძეა 10-დან 18 სანტიმეტრამდე, უხეში ზედაპირით. მათ აქვთ მსხვილი კბილების კიდეები, ზემოდან მიმართული და ფუძესთან მომრგვალებული.
ხის ყვავილები იქმნება ფოთლებამდე, ადრე გაზაფხულზე და, ჩვეულებრივ, 10-დან 20 ყვავილამდე ყვავილობენ. ნაყოფი დამახასიათებელია თელა - ფრთიანი, ოვალური ფორმის, რომლის ცენტრში არის ერთი თესლი. წითელი თელის კვირტები და ყლორტები იმით განსხვავდება სხვა ტიპის თელისგან, რომ ისინი ხავსით არის დაფარული, ასევე განსხვავებაა ყვავილების მხრივ, რომელსაც წითელ თელაში აქვს ძალიან მოკლე ყუნწები.
ბულგარეთში სამი სახეობაა: თეთრი თელა / Ulmus laevis /, მინდვრის თელა / Ulmus minor / და მთის თელა / Ulmus glabra /.
თელის სახეობები
მთის თელა არის 40 მ-მდე სიმაღლის ხე, მისი ქერქი არის მუქი ნაცრისფერი და გრძივად გაბზარული. ახალგაზრდა ყლორტები მჭიდროდ თმიანი და სქელია, მისი კვირტები 7-9 მმ-მდეა, მუქი ყავისფერი, დაფარული ჟანგიანი თმებით. მისი ფოთლები ძირში ასიმეტრიულია, მაგარი ჯაგრისებით. ფოთლის ფოთოლამდე მთის თელა ყვავის. ნაყოფი არის მუქი კაკალი ფრთიანი შუაში, წვერზე ოდნავ ამოჭრილი. გვხვდება ზღვის დონიდან 1400 მ-მდე მდინარეებისა და ნაკადულების მახლობლად.
პოლონელი თელა არის ფოთლოვანი ფოთლოვანი ხე, რომელსაც კარგად აქვს განვითარებული ფესვთა სისტემა. ბულგარეთში, მინდვრის თელა გვხვდება ზღვის დონიდან 1000 მ-მდე მაღალ ადგილებში. მინდვრის თელა ტენიანობის მოყვარული სახეობაა და ძირითადად წყლის ობიექტებთან ახლოს უფრო ნაყოფიერ ნიადაგებზე იზრდება. მცენარეს აქვს სქელი ღერო და კარგად განვითარებული გვირგვინი. ველის თელის გვირგვინი კარგად არის ფორმის და მკვრივი, ხოლო ხის სიმაღლე 35-37 მეტრს აღწევს.
ხეს აქვს ნაცრისფერი ყავისფერი ქერქი და 1-2 წელზე მეტი ასაკის ტოტები ძლიერად გაბზარულია და ჩამოყალიბდა მართკუთხა ფილები. ახალგაზრდა ტოტები დაფარულია გლუვი და თხელი ქერქით, რომელიც ზოგჯერ თეთრი თმებით არის დაფარული. მინდვრის თელის ფოთლები მარტივი და კვერცხუჯრედულია.
მინდვრის თელის ფოთლების დამახასიათებელია ის, რომ ისინი ასიმეტრიულია ფოთლის პირების ძირითადი ვენის მიმართ. ფოთლის პირს აქვს 8-10 წყვილი გვერდითი ვენები და ისინი და მათი ტოტები მთავრდება კბილებში ფოთლის პირას.
მინდვრის თელა ყვავის ადრე გაზაფხულზე, სანამ ფოთლები არ გამოჩნდება. მცენარის ყვავილები ორსქესიანია და ყვავილობით არის შეგროვებული. ყვავილები შედგება შერწყმული პერიანტისგან, რომელიც შედგება რამდენიმე ნაწილისგან. პერიანტი მუქი წითელი ფერისაა. ყვავილის შიგნით არის 4 - 5 მტვრიანა და პისტალი ორნაწილიანი სტიგმით.
მცენარის ნაყოფი იქმნება ზაფხულის დასაწყისში ყვავილების ყვავილობის შემდეგ. ნაყოფი მშრალი და ღრუა და კაკლის ფორმის მსგავსია. ნაყოფის გარედან არის წარმონაქმნები, რომლებიც ხელს უწყობენ ხილის ქარის ადვილად გადატანას.
Ulmus laevis ან თეთრი თელა თელისებრთა ოჯახის ხის სახეობაა და სიმაღლე 40 მ აღწევს. გვხვდება ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპასა და კავკასიაში. ის ყველაზე ხშირად იზრდება 400 მ – ზე დაბლა, ძირითადად მდინარეების მახლობლად. მისი ქერქი არის ნაცრისფერი-მოყავისფრო, არაღრმა გრძივი ბზარები.
თელის შემადგენლობა
წითელი თელა ქერქის ძირითადი ინგრედიენტებია პოლისაქარიდები.წყალში ხსნადი ძირითადი პოლისაქარიდი აქვს წრფივი სტრუქტურას და შედგება გალაქტურონის მჟავისა და რამნოსის მონაცვლეობით. იგი ასევე შეიცავს გალაქტოზას და გლუკოზას. პოლისაქარიდები ქმნიან დამახასიათებელ წებოს, რომელიც პასუხისმგებელია წითელი თელის სასარგებლო გავლენის უმეტესობაზე. წითელი თელის ქერქში აგრეთვე გვხვდება ფიტოსტეროლები - ბეტა-სიტოსტეროლი, ციტროსტანდიენოლი, დოლიხოდი, ცხიმოვანი მჟავები - ოლეინის და პალმიტინის; ტანინები, კალციუმის ოქსალატი, ქოლესტერინი და სხვა.
მინდვრის თელის ქერქი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ხოლო ფოთლები შეიცავს ბარიუმის სულფატს.
მზარდი თელა
თელა უპრეტენზიო მცენარეებია. მათ ღრმა ბაღის ნიადაგი სჭირდებათ. თელა წარმატებით იზრდება მზის ან ღია ჩრდილში. იგი კარგად იტანს გაკრეჭას, არის გვალვაგამძლე და მრავალი სახეობა ასევე ცივი მდგრადია. ხე მრავლდება ფესვის ყლორტებით ან თესლით. ის ადრეულ ასაკში სწრაფად იზრდება.
ალმებს თავს დაესხმება მრავალი მწერი, განსაკუთრებით ფოთლოვანი ხეები (თელა ფოთლოვანი ხეები და ა.შ.), ასევე სოკოვანი საშიში დაავადებები (ჰოლანდიის თელა დაავადება, რომელიც პერიოდულად იწვევს თელის მასობრივ გამოშვებას).
ხის გადასარჩენად, დაჭრილი ტოტები დაწვეთ, როგორც კი დაინახავთ. თუ მთელი ხე დაინფიცირებულია, მისი განადგურება მოგიწევთ, მაგრამ მკვდარი ხე ბაღში არ დატოვოთ. მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობაა 80-120 წელი და ზოგჯერ ისინი გაცილებით მეტხანს ცხოვრობენ. თელა ხშირად გამოიყენება გამწვანებაში.
თელის შეგროვება და შენახვა
სამკურნალოდ გამოიყენება ულმუს რუბრას და ულმუს მინორის ახალგაზრდა ტოტების ქერქი. ის გაზაფხულზე იწმინდება, სანამ ხეზე წვნიანი მოძრაობა არ დაიწყება. შეგროვებული ქერქი იწმინდება შემთხვევითი მინარევებისგან და აშრობენ ჩრდილში ან 40 გრადუსამდე ღუმელში.
თელის უპირატესობები
თელა აქვს ანტიარარეალური, წვის და ჰემოსტატიკური მოქმედება. იგი გამოიყენება დიარეის, სისხლდენის, გონორეის, საშვილოსნოს სისხლდენის და ა.შ. გარედან ტამპონებისთვის შარდის ბუშტის ანთების (ცისტიტი) და საშვილოსნოს ანთების დროს (მეტრიტი).
ბულგარული ხალხური მედიცინა გირჩევთ გამოიყენოთ ქერქის დეკორაცია თელა კანის გამონაყარის, სკროფულას, კუჭისა და ნაწლავების ტკივილის დროს და ა.შ. თელა ასევე გამოიყენება ჩირქოვანი ჭრილობების, მშრალი ლიქენების, ღეჭვისა და სხვათა კომპრესებისთვის. წითელი თელა ქერქი შეიცავს წებოს - სქელ ნივთიერებას, რომელიც წყალში შერევისას გლად იქცევა. ითვლება, რომ ეს გელი ფარავს ყელის გარსს, ამშვიდებს ანთებას, ამცირებს ლორწოვანი გარსის გაღიზიანებას და ხელს უშლის ხველებას.
წებოს დამამშვიდებელი მოქმედება მას საშუალებას აძლევს საჭმლის მომნელებელი სისტემის სხვადასხვა პრობლემების სამკურნალოდ. ითვლება, რომ ბალახის მიღების შემდეგ იგი ქმნის დამცავ და დამამშვიდებელ ფენას ნაწლავებისა და კუჭის გარსზე და ათავისუფლებს წყლულებს, გულძმარვას და კუჭ-ნაწლავის სხვა დარღვევებს.
წითელი თელა ასტიმულირებს საჭმლის მომნელებელ სისტემაში ნერვულ დაბოლოებებს, რაც იწვევს ლორწოს მომატებულ გამოყოფას, რომელსაც აქვს კუჭისა და ნაწლავების გარსის დამცავი ფუნქცია. წითელი თელის მიღება, დეკორქციის ან ნაყენის სახით, ამსუბუქებს კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულის ტკივილს.
მცენარე ასევე ეხმარება კუჭ-ნაწლავის რეფლუქსურ დაავადებას (GERD), რომლის დროსაც მჟავე კუჭის შემცველობა ბრუნდება საყლაპავში და შეიძლება გამოიწვიოს საყლაპავის გარსის გაღიზიანება და წყლული. წითელი თელის მიღება, რომელიც ქმნის ლორწოვან გარსებზე დამცავ ფენას, იცავს საყლაპავს კუჭის მჟავების მავნე ზემოქმედებისგან.
წითელი თელა პოულობს გამოყენებას გარედან, თათების სახით. იგი გამოიყენება სამკურნალო პროცესის დასამშვიდებლად და დასაძლევად, მცირე ზომის ჭრილობების, მცირე დამწვრობის, დუღილისა და აბსცესების, გამონაყარისა და წყლულების დროს.
თელა ხის ხასიათდება სიმაგრით და სიბლანტით და მისი დამუშავება მარტივია, გამოიყენება ავეჯის ინდუსტრიასა და მშენებლობაში.
ახალგაზრდა ყლორტებს იყენებენ ცხოველის საკვებად (ფოთლები და ქერქი). თელა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს დიდი და პატარა ქალაქების კეთილმოწყობაში, ასევე დამცავი პლანტაციებში.
ხალხური წამალი თელათი
თელის დეკორქცია გამოიყენება დიარეის, შარდის ბუშტის ანთების დროს. გარედან კომპრესებისა და ჩირქოვანი ჭრილობების, მშრალი ლიქენების, დუღილისთვის თათებისთვის.
ჩვენი ხალხური მედიცინა გთავაზობთ შემდეგ რეცეპტს მინდვრის თელის დეკორაციისთვის: 1 ს.კ. დაჭრილი ქერქი 10 წუთის განმავლობაში ადუღებენ 0,5 ლიტრ წყალში. დაძაბულ დეკორაციას იღებენ 1 ჭიქა ღვინოს ჭამის წინ, დღეში 4-ჯერ.
წითელი თელის დეკორაციის მოსამზადებლად საჭიროა დაასხით ორი ჩაის კოვზი დაფქული წითელი თელა ქერქი ორი ჭიქა მდუღარე წყლით და დატოვოთ ინფუზია 3 – დან 5 წუთის განმავლობაში. თხევადი გაფილტრული და მთვრალი დღეში სამჯერ.
წაისვით კანზე, წითელი თელა ხსნის ტკივილს და ქავილს. რეკომენდებულია მსხვილად დაფქული წითელი თელა ქერქის შერევა მდუღარე წყალში და გაცივების შემდეგ მოამზადოს თათარი, რომელიც მოთავსებულია დაზიანებულ ადგილზე. მაგრამ ეს არ უნდა განთავსდეს ღია ჭრილობებზე.
ზიანი თელისგან
არსებობს მტკიცებულებები, რომ წითელი თელა ქერქის მიღებამ შეიძლება გაზარდოს ნაადრევი მშობიარობისა და მუცლის მოშლის რისკი, ამიტომ მცენარე თავიდან უნდა იქნას აცილებული ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში.
